Es dounc un pouplamèn ancian qu'a perdura mai fin finalo signala au 11ème-12ème siècle dins lis ciéuta de la Basso Prouvènço Roudanenco : à z'AIS, se trobo un cementèri que se dise Le Puits aux Juif.
De mai, se retrobo mai lèu dis tracì de coumunauta activo e bèn-ananto écounoumicamèn en ARLES, TARASCOUN e MARSIHO.
Aquèlo presènci es demoustra de dous mèno :
- documèn d'archivo (cartulari)
- lou raconte de viage d'un rabin espagnòu, BENJAMIN de TUDELA, que note sus soun camin lo noum dis sage, la presènci e lou noumbre de jusiòu.
Ansin, aprenian qu'en ARLES, se coumto 200 cap de famiho judiéu e qu'à MARSIHO, se noumbro 300.
Lis archivo nous rensignon sus dis gèns en relacioun emé lis seignours, qu'avien dis revengut impourtant que réinvestissien e que fournissien tenchure e danréio raro.
Acò va countinua ansin durèn tout lou 13ème siècle.
Aquèlo populacioun gagno d'à cha pau d'autri loucalita de Prouvènço Basso mai aquèlo creissènço vèn dóu bandimen dis jusiòu dóu Reiaume de FRANÇO que se recateron en Prouvènço, mai touleranto.
Eisèmple: à GORDES en 1312, tres famiho de judiéu planton caviho pèr 10 ans renouvatièu contro pagamèn
Se counèisse tambèn d'autri documen sus lis vilo de MANOSCO e SISTEROUN dins dis registro dóu 14ème siècle mounte se trobo de noumbrous jusiòu pourten dis noum de pichoto loucalita de la Valèio de la DURÈNÇO.
Mai avant 1348, lis pouplaments jusiòu soun coumpousa de coumunauta forço impourtanto dins lis grosso-vilo emé forço mai pichoto (4 à 5 famiho ).
Se vese ansin uno dispersioun dòu pouplament mai tambèn dis rode à mai forto densita principalamèn en Basso Prouvènço pounentèso (lou mai ancian), dins lis aups dòu miejour e lou vau de Durenço.
Lis judièu venon principalamèn dòu Reiaume de FRANÇO mounte s'éron deja recata venèn d'ANGLO-TERRO ce que fasié dire à l'escrivan satyrico jusiòu , KALONYMOS BEN KALONYMOS, quand parle de la coumunauta de MANOSCO , que i'avié " trop de françès ".
Acò es esta moudidifica que pèr la pèsto negro de 1348 e sis counsequènci.
Lis " saberu " cercon a trouba uno cause ratiounnello : la pèsto vèn d'un " pourrimen de l'èr ".
Mai pèr lis " mèn-sabènt ", la pèsto es prouvouca pèr l'abenage de quauquì causo d'empouisouna. |
Vers 1320-1330, la PROUVENÇO se diviso en très régioun d'impositioun : | - la PARS AQUENSIS ( AIS ) |
- la PARS RIPENSIS ( PROUVENÇO POUNENTÈSO ) | |
- la PARS ALPINAE (AUPS dóu MIÉJOUR ). |
Après la pesto, Aquest sistèmo sara moudifica pèr l'aboulimen de la PROUVENÇO POUNENTÈSO pièi n'i aura plus que cinq vilasso (AIS, ARLE, SELOUN, MARSIHO e TARASCOUN ) qui pagueron la majo part de l'impost ansin que quauquì "castra" ( viloto ) coumo DRAGUIGNAN vo MANOSCO .
Bord que s'agis alors d'uno coumunauta urbano, va alors se regroupa dins un quartié tant dins uno meme carriero ( acò a douna lou noum coumun en provençau !) .
Pamens pèr aquello périodo, la councentratioun n'es encaro ni esclusivo ni óubligatòri mai eisisto deja uno atractivita naturalo de la coumunauta meme si dis crestian estejon dins la "rue des Juifs" vo dis judièu reston en deforo.
Meme si périoudicamen, li municipe son pres d'uno voulounta de regroupa lis jusiòu e de lis dessepara dis autri coumunauta emé sèmpre d'eiceptioun loucalo.
En 1351, à z'AIS, la Reino JANO mando uno letro eis autourita mounte s'escalustro que dis judièu reston proche de crestian.
Uno enquèsto es ourdounado pèr saup si es poussible de regroupa lis jusiòu dins un meme quartié e un recensamen es fa .
Forço structura, lou quartié judièu es fa de mai que d'un part :
- la "Schola Juderum", sinagogo (liò de preguièro) mai tambèn centre d'ensignamen, es uno salo rectangulari emé d'ougivo
- lou Ban Rituau ( mikveh piei cabussador coumtau ) mounte lis fremo deve se purifica toutì lis mès e li fiançado se bagnon avans sis noço.
- lis Institutioun léga is rituau alimentari :
* lou four pèr fabrica lou candolo, "coudoules" coumtau à SALOUN mai autropart, s'agis dòu four seigneuriau ce que prouvoce de fès de garrouio coumo à MANOSCO ounte un jusièu es un jour cousseja pèr avé tenta d'empouisouna lou pan alors que n'agué que mes un esclapo dins lou fiò pèr óubeï à sa lei . | |
* la boucharié mounte lis bèsti son descabussa segond lis prescriptioun ritualo mai emé la baisso de poupulatioun dins la coumunauta, va dispareisse pèr estre dounado en fermage à un crestian !!! |
Un estimo sus l'ensemble dòu coumta es pas poussible mai dins lis villasso,
poudèn pensa que-i-avié 10 % de jusiòu en ARLES à la débuto dòu 14 ème siècle e 10 % à z'AIS au mitan dòu 14ème siècle. |
mai aquesto diminucioun es mai impourtanto pèr lis judièu. |
Foro d'acò, soun d'artisan dins lis mestié : | - dòu metau (armié,...) |
- dòu libre ( fabriquant de pergamin, reliaire,...) | |
- dòu vèsti ( taillour, joubinié,..) | |
- d'art ( mounoupòli dòu courau à MARSIHO ) |
Mais lou voulumo d'aquesto ativeta a tendènci à diminua pendèn lou 15ème siècle .
S'agisse tambèn de coumerçant coume :
- dis marchand, pichot repetié loucau coume lis boutigo crestiano mai vèndan dis drap e dis telo de qualita inferiouro | |
- dis couleitour de proudu d'espourtacioun (gran, lano, amando,...) pèr la revento à dis espourtatour pèr un sistèmo dòu croumpo sus pèd emé versamen d'arro e pres counneigu | |
- dis patiaire que vendon dis vèsti d'oucasioun venènt dis prèsto sus gage (garantido dòu debitaire ) | |
- dis courratié forço agissènt dins lis vilo marchando mounte servissien de mejansié vo d'interprète intre lis vendèire e lis croumpaire . |
Finfinalo, poudè s'agi de cirourgian e de mège : | - "surgicus"(que poudèn destria dòu barbejaire) |
- "medicus"( qu'a estudia dins lis libre). |
Mai fau pas crèire que son lis soulet a prèsta de sòu : quand lis crestian n'en prèstavon , s'agissié de boulidou forço impourtanto ( coumo lei banquié loumbard).
En fa, ocupon uno plaço prepounderanto dins lou picho crèdi (quauquì flourin vo quauquì sa de gran) à court termo ( 3 à 6 mès) soulamen :
dounc la clientèlo visa es essencialamen ruralo vo moudesto. |
Quand i'a uno raumido de violencì, son lis mai paure de la poupulacioun que réagisson e si lis jusiòu son la prouvidènci dis tèms dificilo, devenisson vito dis manjo foutrau si lou countèto es encaro mai dificilo.
Mai aquesto ativeita es souvèn pas lou fa d'espécialisto car toutì prèston à uno pau ou proun grando escalo pèr s'en sourti.
Dòu poun de vist de si fourtuno, dependo de si ativeita ecounoumico que poudèn vièire emé lou cadastro dis vilo dòu bas dòu Rose (ARLE, TARASCOUN ) que lis judièu i'èron asujesti à dis impost loucau.
Car meme si amor que ciétadan d'aquesto cièuta, èron beneficiàri d'uno multitudo de franqueso municipalo, paguèron pamens de tausso.
Quand lis cadastro son establi, se remarco dis carateristico propro a si fourtuno :
- an pas de terro mai pousèdon quauquì vigno (pèr si rituau ) | |
- an souvèn d'oustalas mai tant de numeràri (capitau ) e dis marchandiso (quand son estima ) |
Pèr lou nivèu de si countribucioun fiscalo, se saup qu'en ARLE en 1437, lis jusiòu representon 7 a 8 % de la poupulacioun mai soulamen 4,5 % de l'ensemblo dis fourtuno impousablo de la vilo.
Poudèn tambèn utilisa un autro biais d'estimacioun :
la verquiero dounado à si chato au moumèn de si noço qu'es teouricamen prouporciounalo à la fourtuno dòu paire. |
es di que se dèu pas persecuta lis judièu en memorì de la passioun dòu Crist car son lis "resto de JERUSALÈN". |
Ansin dòu poun de vist judiciari, se dependon au civil dòu tribunau rabinico, lou tribunau publi ié jujara dins lis afaire criminalo. Eisiste tambèn de notàri redigènt d'ate de recounèisènci entre lis dous partido que lis judièu son un groupo coumprès dins de païs crestian aguènt sis propro lèi e sis oubligaciouns ritualo recounèigudo.
Li predicaire aplicon alor i jusiòu l'idéio de la Genèsi : "Chasser la servante et son fils". |
La Gleiso es tambèn forço atentivo pèr que les judièu siegon maintengu dins un estat d'infériourita :
- la autour di synagogo déura sèmpre èstre mai pichoto qu'aquello di gleiso | |
- li crestian ne déuren jamai faire veni di mege jusiòu | |
- li judièu ne poudon jamai eiserça d'ouficì publi nimai avé de servitour crestian (car aquello pousicioun de supériourita pourrié amena de counversioun au judaïsme) | |
- jusiòu e crestian ne voisineron jamai car es un risco de prouselitiso |
Mai darrié acó, la Gleiso s'avise de la diférencì dóu nivèu de counscièncì religiouso mentre li judièu, mai impourtant ounte la conèissènço persounallo dis escrituro es forço develoupado, e li crestian, forço mai feble.
Se vèi dounc aparèisse di recoumandacioun de separacioun di quartié e de signo de diferencì coumo uno pèço de teissut roundo pourtado aparènto sus lou vestì de coulour diférento d'aquest ( rouelle ).
Aquello réglementacioun sara represso pèr li Comtes de PROUVÈNÇO dins dis ourdounanço : | - roudello |
- interdicioun de pratica i mege jusiòu | |
- séparacioun dis oustau ... |
Se retroubara acò dins lou darrié teste dóu Comte de PROUVÈNÇO sus la vilo de MARSIHO mounte se troubo un article que demando uno redevènço particuliero sus li jusiòu ("les juifs nous appartiennent").
Au contro, l'esclusioun di óufice publi es forço mai aplicado car si au siecle dougen, eisiste encaro dis amenistradou jusiòu, pièi van disparèisse pau à cha pau ( meme se resto di percepcioun de revengu enjusqu'au siecle quatorgen) e n'en existo plus de traço au siecle quingen.
Pamens aquesto mesuro d'esclusioun ne concernon qu'uno partido dis óufice, lis ourdounanço reialo estènt pas toutalamèn aplicado, se vèse un integracioun di judièu dins la souciéta prouvènçalo e dins li vilo ounte residon, aquiston l'estatut de ciéutadan meme s'es lou mai souvèn incomplèt.
Devers 1380, acó se manifesto i terme de la guero de sucessioun amenant l'installacioun de la secoundo oustau d'Anjou, la Rèino Jano fasèn de Louïs d'Anjou son eirtié pèr adoupcioun, pèr de noumbrous traita de pas doun li jusiòu fan parti.
Aquesto ciéutadaneta se manifesto tambèn pèr la récepcioun des judièu pèr ate de "citadinage" ( mai de la mita de si dequé dins la vilo, oubligacioun de ié resida, fidélita à la vilo,...) dounc de noumbrous privilège foro lou gouvernamèn de la vilo que vole dire uno ciéutadaneta incomplèto.
Mai eisiste égalamèn une formo d'intégratioun juridico car fan apèu notàri publi pèr l'enregistramèn d'ùni ates coumo dis ate coumerciau, di testamèn vo di countra de maridage tout en fasènt pamens referimen à dis ate ebraï.
Pamens dóu poun de visto judiciàri, li registro di cours pèr tant civilo que criminalo fan mencioun de cause qui poudrien passa davans lou tribunau rabinico.
Ansin li sentènço arbitralo rendudo pèr di jusiòu poudèn èstre sié l'abilage dóu tribunau rabinico sié lou recours is institucioun crestianno.
D'un poun de visto souciau, se óusservo tambèn uno tentativo d'assimilacioun pèr :
- la lèngo : si la liturgio es en ebrièu, les judièu parlon prouvençau au quoutidian | |
- l'eisercico dóu mestier de courtié que ié fourçon à se cabussa dins la souciéta ambianto | |
- la poussibilita is archevesque d' "escoumunica" li jusiòu d'un mèno particuliaro en ié separant di crestian (Lou sabèn pèr di letro tipe). |
La situacioun di jusiòu es forço mai nuançado que semblon l'afirma lis ourdounanço di comte car se i'eisiste un intégracioun de fa qu'implico uno bono acoudanço emé li classo soucialo supériouro à l'ourdinàri, li relacioun emé lis autrì categourìo soucialo, se son bono en tèms nourmau, se degradon vite en tèms de criso.
Dins li fa, si situacioun es à la fès privilégiado e ourdinàramèn paisible emé un chanjamèn en périodo de criso mounte l'agressivita di crestian prèn lou dessus :
- devers 1348 | |
- d'uno mèno mai limitado devers 1430 de MANOSCO à z'AIS |
Tout acó va prouvouce di treboulun impourtant dins diférento vilo (DIGNO en 1475, ARLE en 1484, MANOSCO en 1495,...), ounte dous acamp van jouga un role atièu :
- li fraire minour ( franciscains ), qui prenon quàuqui fès la tèste dóu mouvamen | |
- lis "inmigra", sesounié lou mai souvèn, venèn dis Aups Miejouralo e dóu Piemount |
Un dis elemen d'esplicacioun dóu passage au bandimen es l'inquietudo dis autourita comunalo.
Ansin li judièu soun embandi d'ARLE en 1493 e de TARASCOUN en 1496 pèr des ourdounanço d'espulsioun a l'estiganço de "désordres" emé la voulounta de restabli l'ordre pèr l'eliminacioun di vitimo !!!!!
L'edit de CARLES VIII en 1498 ( ? ) ourdouna l'estrangissamèn s'aplicant à l'ensèmble dóu coumta mai fugué pas aplica.
LOUIS XII prendra la meme ourdounanço en 1500, la suspendra pièi la reprendra à nouvèu en précisant que soulamèn li jusiòu se counvertissant poudran resta en PROUVENçO ( les néophytes ) dounc van parti dins lis Estats dòu Papo.
Aquesto espulsioun s'esplico pèr lou counteste générau d'uno grando vago d'espulsioun dins l'ensemble dòu Bassin Mieterran : ESPAGNO et pais sous la dépendènci de l'ARAGOUN en 1492 e POURTUGAUen 1493.
Mai la PROUVENÇO despièi 1480 apartèn alor à la FRANÇO mounte i'a gès de judièu despièi 1392.
D'un poun de visto loucau, i'a un mudamen d'atitudo di gouvèr urban car encause di trouble, vesèn alor mai de desavèni que d'avantage à la presènci des jusiòu.
Se vese dounc une baisso dóu pes ecounoumico e un amenuisamèn di coumunauta judacco doun li membre avie fugi forço avans devers le Coumtat pour escaca à la fiscalita coumtalo devengudo mai péujo.